احمد یعقوبی
*- آب و هوای معتدل فروردین و اردیبهشت و مقاومت درخت پسته درمقابل کم
آبی، این شائبه را در ذهن ایجاد می کند که با وجود آب باران و یا برف ذخیره
شده در خاک و همچنین آبیاری غرقابی زمستانه، آبیاری قطره ای در این دو ماه
ضرورتی ندارد. در پاسخ به این شائبه باید در نظر داشت که در دو ماه ابتدای
سال، افزودن مواد غذایی برای تأمین نیاز غذایی گیاه اهمیت بسزایی دارد و
از طرفی آبیاری در این برهه زمانی باعث افزایش ذخیره آبی خاک برای تأمین
نیاز آبی درختان در زمان پر شدن مغز در تیرماه می شود.
تصویر آبیاری قطره ای در باغات پسته و پیشروی رطوبت در سطح خاک در یک خاک سنگین
از سوی دیگر بهترین زمان برای افزودن اسید به خاک باغات به منظورکاهش اسیدیته و یا شستشوی رسوبات داخل لوله‌ها، 15 فروردین تا آخر اردیبهشت‌ماه است. این نکته به این دلیل حائز اهمیت است که تعویق این زمان به دلیل گرمای هوا و شدت تبخیر موجب صعود مویینه آب از اعماق به سطح خاک می شود و استفاده از اسید ممکن است منجر به حل شدن شوری‌های زیرعمق ریشه شده و با صعود مویینه شوری به سطح خاک و یا منطقه توسعه ریشه، به گیاه آسیب برساند.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع آبیاری، موارد زیر به عنوان راهنمایی به کشاورزان و بهره‌برداران ازسیستم‌های آبیاری نوین توصیه می‌شود:
- اولین آبیاری برای راه‌اندازی و رفع نقص سیستم آبیاری در نیمه اول فروردین تا حداکثر 20 فروردین‌ماه انجام شود؛ لازم به ذکر است که این فعالیت را می‌توان در اواخر زمستان (اسفندماه) نیز انجام داد. دراین آبیاری تزریق اسید برای شستشوی لوله‌ها درصورتی که لازم باشد انجام شود.
-استفاده از کودهای محلول در آب در دومین آبیاری توصیه می‌شود. به‌طور مثال اوره فسفات که علاوه بر ارزش تغذیه ای موجب کاهش اسیدیته آب و خاک نیز می‌شود. تعیین نوع و میزان کود مورد نیاز و زمان دقیق افزودن آن در فصل رشد باید با نظر متخصص تغذیه باشد. ضمناً بعد از هر نوبت تزریق کود حتماً سیستم و لوله‌های لاترال (16 میلی‌متر) شستشو شوند. مخصوصاً اگر از کودهای هیومیک که به صورت سوسپانسیون می‌باشند استفاده شده باشد که در این صورت احتمال رسوب در لوله‌ها زیاد است.
- در خردادماه با افزایش نیاز آبی گیاه، باید با توجه به دوره آبیاری موردنظر، عمق خیس شده مناسب را تأمین کرد.
در بیشتر طرح‌ها، به دلیل ثابت بودن نوبت آب، دور آبیاری نیز درتمام سال ثابت است. بنابراین برنامه‌ریزی برای تأمین عمق خیس شده بر اساس دور ثابت و زمان متغیر انجام خواهد شد. بهترین روش برای برآورد عمق خیس شده نمونه‌برداری از خاک در یک شبانه روز بعد از آبیاری است. یعنی بعد از گذشت 24 ساعت از انتهای آبیاری اقدام به نمونه‌برداری از خاک با مته نمونه‌برداری و یا حفر پروفیل عمقی همانند شکل زیر کرد:
- شایان ذکر است بیشترین جذب آب از منطقه توسعه ریشه انجام می‌شود که در خاکهای شنی حدود 120 سانتیمتر و در خاکهای رسی حدود 100 سانتیمتر عمق است و آبیاری سنگین‌تر وخیس شدن عمق بیش از این، نه تنها تلفات عمقی دارد بلکه خطر حل کردن نمک‌های شسته شده و رسوب کرده در اعماق پایین را هم در پی دارد. پس باید زمان آبیاری را برای رسیدن به عمق خیس شده بهینه تنظیم کرد.
- در صورتیکه آب دارای شوری بیش از 5000 میکرو موس بر سانتیمتر باشد بهتر است به جای افزایش زمان آبیاری، کاهش دور آبیاری را با آبیاری سبک داشت؛ یعنی با کاهش زمان آبیاری، می‌توان در یک نوبت آبیاری تعداد شیفت بیشتری را آبیاری کرد. در نتیجه طول دوره آبیاری یعنی فاصله آبیاری یک شیفت دردو نوبت کوتاه‌تر خواهد شد و با این روش می توان اثرات شوری در تابستان را مدیریت کرد.
- در خاکهای با بافت خاک ریزدانه یا رسی ، در طول مدت آبیاری یک شیفت با گذشت زمان سرعت نفوذ خاک کاهش پیدا می کند و بعد از گذشت مدتی (تقریباً 6 تا 8 ساعت) آب بر سطح زمین جاری می‌شود و در نتیجه راندمان آبیاری کاهش پیدا می کند. زیرا سطح خیس شده روی زمین یا سطح تبخیر افزایش یافته و تلفات تبخیر، زیاد می‌شود. برای جلوگیری از این امر بهتر است زمان آبیاری یک شیفت را نصف کرده و نیمی از آن را 24 ساعت بعد از نیمه اول به خاک داد. به‌طور مثال در آبیاری یک شیفت که 20 ساعت زمان آبیاری آن است ابتدا 10 ساعت آبیاری کرده و بعد به سراغ شیفت بعد رفته و مجدداً یک شبانه‌روز بعد مابقی آبیاری را انجام دهید تا رطوبت قبلی پایین رفته و خاک آماده جذب مجدد آب گردد به این روش آبیاری نبضی یا نوسانی می‌گویند که برای نفوذ دادن آب به خاکهای رسی کاربرد دارد.
- در مناطقی که تابستان خشک داشته و خشکی هوا در ساعات میانی روز توأم با گرمای شدید منجر به آفتاب سوختگی می‌شود، می‌توان بر روی هر لاترال یا لوله قطره چکان‌دار آبیاری یک مه‌پاش یا آبپاش ریز نصب کرد تا با تبخیر آب، شدت گرما و خشکی را کاهش دهد. ذکر این نکته ضروریست که برای هر دو یا سه لاترال یک آبپاش کوچک کافی است زیرا رطوبت زیادی، خود باعث بروز قارچ می‌شود. از طرفی موقعیت نصب مه‌پاش خیلی مهم است که روی مرز یا بازه نباشد و در طول پشته قرار گیرد وترجیحاً جهت پاشش آن به سمت طوقه نباشد. از این کار فقط برای چند روز اوج گرما استفاده شود.حتی می‌توان از لوله لاترال یک لوله ماکارونی شش میلی‌متری انشعاب گرفت و در ارتفاع یک متری با یک پایه یا قیم میکرو آبپاش یا میکروجت را نصب کرد.
- توضیح نهایی اینکه نصب بیش از دو میکرو آبپاش برروی لوله لاترال می‌تواند موجب افت فشار شود بنابراین روی هر خط 50 متری، فقط یک آبپاش قابل نصب است. در مورد ایستگاه پمپاژ و فیلتراسیون صحت کارکرد فشار سنج‌ها بررسی شود ویک سیستم سالم با فیلتراسیون خوب نباید بیش از 0.7 بار افت فشار از ورودی فیلترهای شنی تا خروجی فیلترهای دیسکی داشته باشد. در غیر اینصورت ممکن است فیلترهای شنی کارایی خود را از دست داده ویا فیلترهای دیسکی و توری مسدود شده باشند.این نکته حائز اهمیت است که حتی اگر برای یک ساعت فیلترهای دیسکی را برداریم تمامی قطره‌چکان‌ها مسدود خواهند شد و هزینه تعویض آنها بسیار گزاف است. بنابراین در حفاظت وکنترل و سرویس فیلتراسیون دقت شود. نکته آخر این که هنگام تزریق کود از ترکیب دو یا چند نوع کود همزمان استفاده نشود مگر اینکه اطمینان حاصل شود که ترکیب این مواد رسوب بر جای نمی گذارد.ضروریست حداقل سه ساعت قبل از اتمام آبیاری،کوددهی پایان پذیرفته باشد تا زمان کافی برای شستشوی لوله‌ها و قطره‌چکان‌ها با آب خالی وجود داشته باشد. نکته مهم‌تر اینکه حتی اگر ما از تجهیزات تمام استیل یا تمام پلاستیکی هم برای تزریق کود استفاده می‌کنیم، بهتر است بعد از اتمام کار همه آنها از ترکیبات کود تخلیه شده و با آب برای چند دقیقه شسته شوند، یعنی بجای کود، آب در سیستم تزریق شود. زیرا قطعاتی مثل فیبرو فنر پمپ‌های استیل و یا شیرفلکه‌ها و واشرهای آنها در مجاورت طولانی با اسید یا کود آسیب می‌بینند.
تصویر آبیاری قطره ای در باغات پسته و پیشروی رطوبت در سطح خاک در یک خاک سنگین
از سوی دیگر بهترین زمان برای افزودن اسید به خاک باغات به منظورکاهش اسیدیته و یا شستشوی رسوبات داخل لوله‌ها، 15 فروردین تا آخر اردیبهشت‌ماه است. این نکته به این دلیل حائز اهمیت است که تعویق این زمان به دلیل گرمای هوا و شدت تبخیر موجب صعود مویینه آب از اعماق به سطح خاک می شود و استفاده از اسید ممکن است منجر به حل شدن شوری‌های زیرعمق ریشه شده و با صعود مویینه شوری به سطح خاک و یا منطقه توسعه ریشه، به گیاه آسیب برساند.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع آبیاری، موارد زیر به عنوان راهنمایی به کشاورزان و بهره‌برداران ازسیستم‌های آبیاری نوین توصیه می‌شود:
- اولین آبیاری برای راه‌اندازی و رفع نقص سیستم آبیاری در نیمه اول فروردین تا حداکثر 20 فروردین‌ماه انجام شود؛ لازم به ذکر است که این فعالیت را می‌توان در اواخر زمستان (اسفندماه) نیز انجام داد. دراین آبیاری تزریق اسید برای شستشوی لوله‌ها درصورتی که لازم باشد انجام شود.
-استفاده از کودهای محلول در آب در دومین آبیاری توصیه می‌شود. به‌طور مثال اوره فسفات که علاوه بر ارزش تغذیه ای موجب کاهش اسیدیته آب و خاک نیز می‌شود. تعیین نوع و میزان کود مورد نیاز و زمان دقیق افزودن آن در فصل رشد باید با نظر متخصص تغذیه باشد. ضمناً بعد از هر نوبت تزریق کود حتماً سیستم و لوله‌های لاترال (16 میلی‌متر) شستشو شوند. مخصوصاً اگر از کودهای هیومیک که به صورت سوسپانسیون می‌باشند استفاده شده باشد که در این صورت احتمال رسوب در لوله‌ها زیاد است.
- در خردادماه با افزایش نیاز آبی گیاه، باید با توجه به دوره آبیاری موردنظر، عمق خیس شده مناسب را تأمین کرد.
در بیشتر طرح‌ها، به دلیل ثابت بودن نوبت آب، دور آبیاری نیز درتمام سال ثابت است. بنابراین برنامه‌ریزی برای تأمین عمق خیس شده بر اساس دور ثابت و زمان متغیر انجام خواهد شد. بهترین روش برای برآورد عمق خیس شده نمونه‌برداری از خاک در یک شبانه روز بعد از آبیاری است. یعنی بعد از گذشت 24 ساعت از انتهای آبیاری اقدام به نمونه‌برداری از خاک با مته نمونه‌برداری و یا حفر پروفیل عمقی همانند شکل زیر کرد:
- شایان ذکر است بیشترین جذب آب از منطقه توسعه ریشه انجام می‌شود که در خاکهای شنی حدود 120 سانتیمتر و در خاکهای رسی حدود 100 سانتیمتر عمق است و آبیاری سنگین‌تر وخیس شدن عمق بیش از این، نه تنها تلفات عمقی دارد بلکه خطر حل کردن نمک‌های شسته شده و رسوب کرده در اعماق پایین را هم در پی دارد. پس باید زمان آبیاری را برای رسیدن به عمق خیس شده بهینه تنظیم کرد.
- در صورتیکه آب دارای شوری بیش از 5000 میکرو موس بر سانتیمتر باشد بهتر است به جای افزایش زمان آبیاری، کاهش دور آبیاری را با آبیاری سبک داشت؛ یعنی با کاهش زمان آبیاری، می‌توان در یک نوبت آبیاری تعداد شیفت بیشتری را آبیاری کرد. در نتیجه طول دوره آبیاری یعنی فاصله آبیاری یک شیفت دردو نوبت کوتاه‌تر خواهد شد و با این روش می توان اثرات شوری در تابستان را مدیریت کرد.
- در خاکهای با بافت خاک ریزدانه یا رسی ، در طول مدت آبیاری یک شیفت با گذشت زمان سرعت نفوذ خاک کاهش پیدا می کند و بعد از گذشت مدتی (تقریباً 6 تا 8 ساعت) آب بر سطح زمین جاری می‌شود و در نتیجه راندمان آبیاری کاهش پیدا می کند. زیرا سطح خیس شده روی زمین یا سطح تبخیر افزایش یافته و تلفات تبخیر، زیاد می‌شود. برای جلوگیری از این امر بهتر است زمان آبیاری یک شیفت را نصف کرده و نیمی از آن را 24 ساعت بعد از نیمه اول به خاک داد. به‌طور مثال در آبیاری یک شیفت که 20 ساعت زمان آبیاری آن است ابتدا 10 ساعت آبیاری کرده و بعد به سراغ شیفت بعد رفته و مجدداً یک شبانه‌روز بعد مابقی آبیاری را انجام دهید تا رطوبت قبلی پایین رفته و خاک آماده جذب مجدد آب گردد به این روش آبیاری نبضی یا نوسانی می‌گویند که برای نفوذ دادن آب به خاکهای رسی کاربرد دارد.
- در مناطقی که تابستان خشک داشته و خشکی هوا در ساعات میانی روز توأم با گرمای شدید منجر به آفتاب سوختگی می‌شود، می‌توان بر روی هر لاترال یا لوله قطره چکان‌دار آبیاری یک مه‌پاش یا آبپاش ریز نصب کرد تا با تبخیر آب، شدت گرما و خشکی را کاهش دهد. ذکر این نکته ضروریست که برای هر دو یا سه لاترال یک آبپاش کوچک کافی است زیرا رطوبت زیادی، خود باعث بروز قارچ می‌شود. از طرفی موقعیت نصب مه‌پاش خیلی مهم است که روی مرز یا بازه نباشد و در طول پشته قرار گیرد وترجیحاً جهت پاشش آن به سمت طوقه نباشد. از این کار فقط برای چند روز اوج گرما استفاده شود.حتی می‌توان از لوله لاترال یک لوله ماکارونی شش میلی‌متری انشعاب گرفت و در ارتفاع یک متری با یک پایه یا قیم میکرو آبپاش یا میکروجت را نصب کرد.
- توضیح نهایی اینکه نصب بیش از دو میکرو آبپاش برروی لوله لاترال می‌تواند موجب افت فشار شود بنابراین روی هر خط 50 متری، فقط یک آبپاش قابل نصب است. در مورد ایستگاه پمپاژ و فیلتراسیون صحت کارکرد فشار سنج‌ها بررسی شود ویک سیستم سالم با فیلتراسیون خوب نباید بیش از 0.7 بار افت فشار از ورودی فیلترهای شنی تا خروجی فیلترهای دیسکی داشته باشد. در غیر اینصورت ممکن است فیلترهای شنی کارایی خود را از دست داده ویا فیلترهای دیسکی و توری مسدود شده باشند.این نکته حائز اهمیت است که حتی اگر برای یک ساعت فیلترهای دیسکی را برداریم تمامی قطره‌چکان‌ها مسدود خواهند شد و هزینه تعویض آنها بسیار گزاف است. بنابراین در حفاظت وکنترل و سرویس فیلتراسیون دقت شود. نکته آخر این که هنگام تزریق کود از ترکیب دو یا چند نوع کود همزمان استفاده نشود مگر اینکه اطمینان حاصل شود که ترکیب این مواد رسوب بر جای نمی گذارد.ضروریست حداقل سه ساعت قبل از اتمام آبیاری،کوددهی پایان پذیرفته باشد تا زمان کافی برای شستشوی لوله‌ها و قطره‌چکان‌ها با آب خالی وجود داشته باشد. نکته مهم‌تر اینکه حتی اگر ما از تجهیزات تمام استیل یا تمام پلاستیکی هم برای تزریق کود استفاده می‌کنیم، بهتر است بعد از اتمام کار همه آنها از ترکیبات کود تخلیه شده و با آب برای چند دقیقه شسته شوند، یعنی بجای کود، آب در سیستم تزریق شود. زیرا قطعاتی مثل فیبرو فنر پمپ‌های استیل و یا شیرفلکه‌ها و واشرهای آنها در مجاورت طولانی با اسید یا کود آسیب می‌بینند.
احمد یعقوبی
کارشناس ارشد آبیاری
http://iranpistachio.org